Szacki Bolesław, pseud.: Skarbek, Pawełek (1888–1934), działacz socjalistyczny i komunistyczny, publicysta.
Ur. w Kuźniecku (gub. saratowska), w rodzinie zesłanej na te tereny za udział w insurekcji kościuszkowskiej. Był synem Władysława (zm. 1919), leśniczego, i Marii (zm. 1927), nauczycielki muzyki. Miał brata Aleksandra Bronisława (1890–1957), doktora nauk medycznych (1913), lekarza 3. Pułku Strzelców w armii rosyjskiej (1913–18), potem pracownika naukowego Wojskowej Akad. Med. w Piotrogrodzie (od r. 1925 Leningrad), który w czasie drugiej wojny światowej był inspektorem-chirurgiem na Froncie Kalinińskim (1942–3), następnie w stopniu pułkownika naczelnym lekarzem I Armii Polskiej w ZSRR, a po wojnie, w stopniu generała, naczelnym chirurgiem WP; 6 I 1946 został odkomenderowany do Armii Czerwonej.
S. ukończył gimnazjum w Niemirowie i od r. 1906 studiował w Inst. Leśnym w Kijowie, gdzie należał do socjalistycznej «Korporacji» polskich studentów. W r. 1907 wstąpił do nielegalnej PPS-Frakcji Rewolucyjnej i prowadzonego przez Henryka Minkiewicza jej paramilitarnego kółka. Uczestniczył w sześciotygodniowym kursie zorganizowanym przez Wydz. Spiskowo-Bojowy PPS w r. 1910 w Krakowie. Po powrocie do Kijowa kierował tamtejszą PPS oraz współtworzył t.r. agendy Związku Walki Czynnej i Związku Strzeleckiego. Był też jednym z organizatorów powstałego w r. 1912 kółka Związku Stowarzyszeń Polskiej Młodzieży Postępowo-Niepodległościowej (tzw. Filarecji). Wraz z większością kierownictwa kółka został 27 XII 1913 uwięziony (zapewne na kilka miesięcy), po czym deportowany do Charkowa. Objęty dozorem policyjnym, kontynuował tam studia na politechnice i działał w miejscowej organizacji PPS. Po wybuchu w r. 1914 pierwszej wojny światowej współtworzył w Charkowie tajną POW. W r. 1916 ukończył studia. W 2. poł. t.r. wystąpił z PPS i przeszedł do PPS-Lewicy.
Od 17 III 1917 reprezentował S. Komitet Robotników Polskich w charkowskiej Radzie Delegatów Robotniczych i Żołnierskich. Wraz z m.in. Zygmuntem Zarembą uczestniczył w powołaniu 20 III t.r. Zjednoczenia Socjalistycznego Polskiego (grupującego PPS, PPS-Lewicę i SDKPiL); 26 III został wybrany do kierującego nim Komitetu Robotniczego. Do rozwiązania Zjednoczenia we wrześniu współredagował jego organ – „Jedność Robotnicza”. Następnie działał ponownie w PPS-Lewicy i po opanowaniu Charkowa 13 XII przez Gwardię Czerwoną uczestniczył 24 XII w konferencji tej partii. Dn. 9 I 1918 wszedł w skład komisji, powołanej przez Komisariat Polski przy Ludowym Komisariacie ds. Narodowościowych, mającej wyjaśnić okoliczności rozbrojenia w Biełgorodzie przez Czerwoną Gwardię 1. Polskiego Pułku Rewolucyjnego oraz stracenia jego dowódcy, por. Mieczysława Jackiewicza. Z ramienia PPS-Lewicy był w Charkowie kierownikiem Wydz. Kultury i Oświaty przedstawicielstw Rosji sowieckiej: od stycznia t.r. Ludowego Komisariatu ds. Narodowościowych, a od 28 III Komisariatu Polskiego. Starał się wdrożyć dekret rządu sowieckiego z 1 II o opiece nad zabytkami i dziełami sztuki, należącymi do narodu polskiego. Po zajęciu 9 IV Charkowa przez wojska niemieckie współorganizował tam konferencję PPS-Lewicy (2–3 VI); został na niej członkiem Sekretariatu Centralnego Komitetu Robotniczego.
Gdy 5 II 1919 Armia Czerwona weszła do Kijowa, S. przeniósł się tam i rozpoczął działalność w Radzie Delegatów Robotniczych, Chłopskich i Czerwonoarmijnych. Współtworzył 13 II t.r. Polską Robotniczo-Włościańską Partię Komunistyczną i wszedł do redakcji jej organu „Komunista Polski”, wydawanego w siedzibie zlikwidowanego „Dziennika Kijowskiego”. Już jednak 23 II Polska Robotniczo-Włościańska Partia Komunistyczna weszła w skład Komunistycznej Partii (bolszewików) Ukrainy (KPU) jako jej Sekcja Polska, a S. został w marcu zastępcą komisarza powołanego wtedy Gubernialnego Komitetu ds. Polskich. W tym miesiącu wszedł także do Kijowskiego Komitetu Grupy Komunistów Polskich i współredagował wydawane przez niego od 11 III czasopismo „Głos Komunisty”; kierował nim od 27 IV do sierpnia. W artykule Zagadnienia organizacyjne (1919 nr 29) opowiedział się za utrzymaniem agend Komunistycznej Partii Robotniczej Polski (KPRP) w Ukraińskiej Socjalistycznej Republice Radzieckiej (USRR); miało to ułatwić agitację komunistyczną w Polsce. Dn. 24 IV został członkiem Kijowskiego Komitetu KPRP. Wraz z Feliksem Konem wydał w Kijowie (28 VI – 2 VIII) trzy numery dwutygodnika „Sztandar Komunizmu”, organu Sekcji Polskiej przy Federacji Grup Zagranicznych KP(b)U. Wobec trwających walk polsko-sowieckich nawoływał żołnierzy WP do dezercji, a kiedy w czerwcu Armia Ochotnicza gen. A. Denikina i armia Ukraińskiej Republiki Ludowej (URL) zbliżały się do Kijowa, wzywał wraz z Konem polskich robotników do obrony republiki sowieckiej. W „Głosie Komunisty” publikował odezwy do żołnierzy WP, przestrzegające przed polską burżuazją. Z ramienia reprezentującej Polaków na Ukrainie Komisji Oświaty Ludowej organizował w lipcu 1919 szkolnictwo wyższe w Komisariacie Oświaty Ludowej USRR.
Po zajęciu 30 VIII 1919 Kijowa przez Armię URL wrócił S. do Charkowa i we wrześniu t.r. został naczelnikiem Biura Zakordonowego oraz kierownikiem Wydz. Polskiego w Radzie Wojskowo-Rewolucyjnej Frontu i Okręgu Zachodniego. Gdy 16 XII t.r. Armia Czerwona ponownie zdobyła Kijów, wszedł w skład Biura Polskiego Komitetu Gubernialnego KP(b)U i 16 II 1920 uczestniczył w otwarciu kijowskiego Polskiego Klubu Robotniczego im. Ludwika Waryńskiego i Róży Luksemburg. Dn. 23 IV t.r. wziął udział w konferencji KC KP(b)U, dotyczącej działalności komunistycznej na terenach Galicji Wschodniej; wybrany został wtedy do Galicyjskiego Komitetu Organizacyjnego KP(b)U. Wobec zajęcia 7 V Kijowa przez WP i wojsko URL przeniósł się do Charkowa i kontynuował tam redagowanie „Głosu Komunisty”. Wraz z m.in. Konem i Julianem Leszczyńskim wydawał także od 27 VI tygodnik „Przegląd Komunistyczny”, którego ostatni numer redagował 26 IX, już w odbitym przez Armię Czerwoną Kijowie. W lipcu, w Polskim Klubie Robotniczym im. Waryńskiego w Charkowie, wystąpił wraz z m.in. Konem z prelekcją gloryfikującą sukcesy Armii Czerwonej w Polsce, a w „Głosie Komunisty” wzywał do walki z WP jako «armią napastniczą». Na początku sierpnia Biuro Polskie KP(b)U mianowało go naczelnikiem Wydz. Politycznego walczącej w Polsce sowieckiej III Armii.
Po podpisaniu 12 X 1920 rozejmu polsko-sowieckiego S. od 25 X t.r. ponownie pracował w Biurze Polskim kijowskiego Komitetu Gubernialnego KP(b)U, a na początku r. 1921 został jego kierownikiem. Objął także kierownictwo Biura Polskiego Oświaty w Komisariacie Ludowym Oświaty USRR i sprawował je do r. 1922. Od 16 VIII 1921 do października t.r. współredagował wydawane przez Biuro Polskie w Charkowie czasopismo „Komunista”. Na Zjeździe Rad Ukrainy w kwietniu 1922 wybrano go do Wszechzwiązkowej Rady Narodowościowej. Podjąwszy ścisłą współpracę z KPRP, w lipcu t.r. przebywał nielegalnie w Polsce. Od sierpnia redagował przez dwa lata kontynuację „Głosu Komunisty”, tygodnik „Sierp”. Następnie podjął współpracę z prasą rosyjskojęzyczną: w l. 1924–5 redagował kijowski dziennik „Proletarskaja Pravda”, potem był zastępcą redaktora czasopisma „Kiev” (do r. 1926), publikował w dzienniku „Kievskaja Pravda”. Od r. 1925 był współpracownikiem Biura Polskiego KC Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików) (WKP) oraz zastępcą członka Centralnego Komitetu Wykonawczego USRR. Współtworząc koncepcję autonomii mniejszości polskiej w ZSRR, uczestniczył we wrześniu t.r. w powołaniu na Ukrainie Polskiego Rejonu Narodowościowego (tzw. Marchlewszczyzny). W r. 1926 zamieszkał w Moskwie, gdzie został zastępcą redaktora naczelnego Centralnego Wydawnictwa Ludów ZSRR. Wraz z m.in. Henrykiem Steinem-Kamieńskim redagował tygodnik „Świt”, a w r. 1927 wraz z Konem tygodnik „Trybuna Radziecka”. Pod koniec t.r. przejął od Zofii Unszlicht redakcję miesięcznika „Ku nowej szkole”. W pracy M. Nowakowskiego „Dziesięć lat walki i budownictwa” (Moskwa 1927) opublikował rozdział O Polonii w ZSRR. W artykule O zaspokojenie głodu kulturalnego („Trybuna Radziecka” 1928 nr 181) postulował wspieranie kultury wśród polskiej młodzieży w ZSRR. Wraz z m.in. Zofią Dzierżyńską współredagował „Kalendarz włościański na rok 1928” (Charków 1928). W r. 1928 wrócił do Kijowa, gdzie został kierownikiem Wydz. Propagandy Kijowskiego Obwodowego Komitetu KP(b)U oraz przewodniczącym Okręgowego Zarządu Związku Zawodowego Pracowników Oświaty. Przejął od Henryka Politura-Radziejowskiego redakcję „Sierpa” oraz redagował czasopismo „Kievskij proletarij”. W tym okresie wydał Rok 1905. Zbiór materiałów (Kijów [b.r.w.]). W r. 1929 współorganizował Zjazd Polaków z Zagranicy i wygłosił na nim referat o polityce zagranicznej i wewnętrznej ZSRR. Od stycznia 1930 do marca 1932 współredagował kijowski kwartalnik „Poradnik Oświatowy”. Wraz z m.in. Politurem-Radziejowskim kierował Inst. Polskiej Kultury Proletariackiej w Kijowie, powołanym w r. 1931 przy Wszechukraińskiej Akad. Nauk. Postulował złagodzenie rygorów kolektywizacji na obszarze «Marchlewszczyzny». Oskarżony w r. 1932 o «nacjonal-oportunizm», został przeniesiony do Czernihowa na stanowisko kierownika Wydz. Kultury i Propagandy Komitetu Obwodowego KP(b)U. Dn. 16 VIII 1933 został aresztowany; jego poglądy w kwestii kolektywizacji propaganda partyjna określiła mianem «skarbkowszczyzny». W śledztwie, prowadzonym przez komisarza spraw wewnętrznych USRR W. Balickiego, oskarżono go o zorganizowanie i kierowanie w USRR siatką szpiegowską POW. Torturowany, przyznał się do winy. Skazany na śmierć przez «kolegium OGPU», został rozstrzelany 9 III 1934 w Kijowie.
W małżeństwie zawartym w r. 1921 z Heleną (Haliną) Brzozowską, 2.v. Łepkowską, od t.r. członkinią Biura Polskiego Komisariatu Ludowego Oświaty USRR, w l. 1924–8 nauczycielką Polskiego Technikum Nauczycielskiego w Kijowie, aresztowaną wraz z mężem i więzioną w łagrze do końca l. czterdziestych, miał S. syna Aleksandra, pracownika naukowego w Tomsku.
Po XX Zjeździe Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego został S. w r. 1956 zrehabilitowany.
Chojnacki W., Bibliografia kalendarzy polonijnych 1838–1982, Wr. 1984 s. 189 (poza indeksem); Encyklopedia rewolucji październikowej, W. 1977 s. 477; Kormanow a, Mater. do bibliogr. 1918–39, I; Księga Polaków uczestników rewolucji paźdz., (dot. także brata); Polacy-dziennikarze uczestnicy rewolucji i wojny domowej w Rosji, „Zesz. Prasoznawcze” 1967 nr 3 s. 64–5; Polska prasa rewolucyjna 1918–1939. Katalog, Oprac. M. Krych, W. 1965; Zalewski J., Wykaz literatury o Polsce, Zachodniej Ukrainie i Zachodniej Białorusi, Mińsk 1932; – Daszkiewicz J., Prasa polska na Ukrainie Radzieckiej, „Roczn. Hist. Czasopiśm. Pol.” T. 5: 1966 z. 2 s. 118, 128, 130–1; Głowacki A., Polskojęzyczne wydawnictwa książkowe w ZSRR, w: Mniejszości polskie i Polonia w ZSRR, Kr. 1992; Iwanow M., Pierwszy naród ukarany. Polacy w Związku Radzieckim 1921–1939, W.–Wr. 1991; Kaleniczenko P., Polacy w rewolucji październikowej i wojnie domowej na Ukrainie 1917–1920, W. 1969; Korzeniowski M., Za Złotą Bramą. Działalność społeczno-kulturalna Polaków w Kijowie w latach 1905–1920, L. 2009; Kowalski J., Trudne lata. Problemy rozwoju polskiego ruchu robotniczego 1929–1935, W. 1966; Kuśnierz R., Ukraina w latach kolektywizacji i Wielkiego Głodu (1929–1933), Tor. 2005 s. 293–4; Lizak W., Rozstrzelana Polonia, Szczecin 1990 s. 15, 30; Manusiewicz A., Polacy w rewolucji październikowej, W. 1967; Muszkat M., Na marginesie pamiętników Zofii Dzierżyńskiej, „Zesz. Hist.” 1981 nr 57 s. 225; Najdus W., Lewica polska w Kraju Rad 1918–1920, W. 1971; taż, Polacy w rewolucji 1917 r., W. 1967; Sierocka K., Polonia radziecka 1917–1939, W. 1968; Stroński H., Represje stalinizmu wobec ludności polskiej na Ukrainie w latach 1929–1939, W. 1998; Ślisz A., Polska prasa w Rosji w dobie wojny i rewolucji 1915–1919, W. 1968; Wierzejski W. K., Fragmenty z dziejów polskiej młodzieży akademickiej w Kijowie 1834–1920, W. 1939; Z dziejów stosunków polsko-radzieckich. Studia i materiały, W. 1968 III; – Budzyńska C., Strzępy rodzinnej sagi, W. 1997; Dokumenty i materiały do historii stosunków polsko-radzieckich, W. 1961 II; Jabłonowski R., Wspomnienia 1905–1928, W. 1962; Memoirs of Nikita Khrushchev, Oprac. S. Khrushchev, Providence 2007 III; Polacy na Ukrainie. Zbiór dokumentów Cz. 1, Red. S. Stępień, Przemyśl 1998 I–II; Polsko-radzieckie stosunki kulturalne 1918–1939. Dokumenty i materiały, W. 1977; Uziembło W., Wspomnienia 1900–1939, W. 1965; Zaremba Z., Wspomnienia. Pokolenie przełomu, Kr.–Wr. 1983; – „Głos Komunistyczny” 1924 nr 14; „Jedność Robotn.” 1917 nr 1, 5; „Poufny Przegl. Inwigilacyjny Policji Państw.” nr 2 poz. 63, nr 29 poz. 37, nr 82 poz. 35; „Trybuna Radziecka” (Moskwa) 1922 nr 33 s. 1, nr 43 s. 23, 1927 nr 35 s. 10; „Z pola walki” 1967 nr 3, 4, 1969 nr 2; – AAN: sygn. 34 k. 132 (Ambasada RP w Moskwie), t. 6705 s. 167–8 (MSZ), sygn. 11979 (PZPR, teczka osobowa S-ego), sygn. 11989 (PZPR, teczka osobowa brata); Arch. Zarządu Służby Bezpieczeństwa Ukrainy w Kijowie: spr. 602339.
Alicja Pacholczykowa